Ένα μυθιστόρημα που ζωντανεύει την παλιά Συνοικία των Εξοχών

Ετικέτες

παλιά σπίτια, Λογοτέχνες, Συνοικία των Εξοχών

To τελευταίο ιστορικό μυθιστόρημα  του Ισίδωρου Ζουργού «Λίγες και μια νύχτες» μας ταξιδεύει στο χρόνο και στο χώρο της Θεσσαλονίκης. Το πλαίσιο του μυθιστορηματικού χρόνου είναι σχεδόν ολόκληρος ο 20ός αιώνας, από το 1909, με την φυλάκιση του έκπτωτου σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ στη βίλα Αλλατίνι ως το 1979. Τοπογραφικά και σκηνογραφικά στο βιβλίο την τιμητική της έχει περισσότερο η περιοχή των Εξοχών, η συνοικία και η λεωφόρος Χαμιδιέ, που ήταν το σύμβολο  της Μπελ Επόκ, της ευπορίας και των ευρωπαϊκών συρμών της πόλης, μια συνοικία πριν από την περίοδο της αντιπαροχής και των νέων πολυκατοικιών, που αναβιώνει και αναπλάθεται ως βασικό σκηνικό της λογοτεχνικής πλοκής του.

Βέβαια ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος κινείται και σε άλλους χώρους, στο μέτωπο της Ουκρανίας κατά τον Ρωσικό Εμφύλιο, στο Παρίσι, τον Πειραιά, τη Μασσαλία, την Αμβέρσα, αλλά το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας εκτυλίσσεται στη Θεσσαλονίκη. Είναι μια αφήγηση που όπως παρατήρησε ένας κριτικός «η ιστορία της πόλης μπλέκει με τον μύθο με τρόπο που φαίνεται σαν να αντιγράφει ιστορικά εγχειρίδια». Η Θεσσαλονίκη πρωταγωνιστεί στο βιβλίο σε όλες τις ιστορικές περιόδους του αιώνα, κυρίως όμως το αστικό περιβάλλον της ανατολικής πόλης έξω από τα κάστρα, η περιοχή των Εξοχών. Οι δρόμοι, οι θαυμαστές βίλες, άνθρωποι και ιστορίες ζωντανεύουν με τη γραφή του Ζουργού, σαν να γίνεται μια θαυμαστή ξενάγηση ανθρωπογεωγραφίας και ιστορίας για την αστική ζωή της πόλης του εικοστού αιώνα. Ωστόσο, το αστικό και αρχιτεκτονικό περιβάλλον της περιοχής των Εξοχών έχει τη θέση του σκηνογραφικού πλαισίου στο μυθιστόρημα. Κυρίαρχη θέση κατέχει η δράση και ο χαρακτήρας των ηρώων του, η πλοκή των πρωταγωνιστών του βιβλίου που δίνεται με ευρηματική μαεστρία και λογοτεχνική δύναμη, με τον χαρακτηριστικό αφηγηματικό τρόπο του Ισίδωρου, όπως και στα άλλα μυθιστορήματά του που ζωντανεύουν ιστορικές εποχές της πόλης και υμνούν διαχρονικά τη Θεσσαλονίκη.

Αφήνοντας την λογοτεχνική κριτική για τους ειδικούς, θα κάνουμε μια ενδεικτική  εικονογράφηση  του βιβλίου, δίνοντας μια διαφορετική διάσταση με την παράθεση φωτογραφικού υλικού  που σχετίζεται με τους χώρους και τα κτήρια που αναφέρονται στο μυθιστόρημα. Περιοριζόμαστε σε μερικές ριπές αύρας από την ιστορία της πόλης και ιδιαίτερα από τη Συνοικία των Εξοχών που «πρωταγωνιστεί» στο βιβλίο. Ως κειμενολεζάντες των φωτογραφιών παραθέτουμε αποσπάσματα από το μυθιστόρημα του Ζουργού «Λίγες και μια νύχτες».

Το μυθιστόρημα -»φωτογραφικό λεύκωμα»

‘’Αυτή η λεωφόρος (η Χαμιδιέ), που τώρα διασχίζουν φαίνεται εντυπωσιακή: πεζοδρόμια αριστερά και δεξιά, δεντροστοιχίες, φωτισμός, μεγαλοπρεπείς επαύλεις με πύργους και θαλερούς κήπους που ξεχωρίζουν πίσω από ψηλά κάγκελα. Ο σουλτάνος δεν πολυκοιτάζει, ενώ κάπου κάπου τα μάτια του κλείνουν – είναι γέρος πια. Χαϊδεύει μόνο την αριστερή παλάμη  με τα δάχτυλα του δεξιού του χεριού, φαίνεται κάτι να αναζητεί ψαύοντας τις γραμμές του χεριού του…’’  (σελ. 18)

 

‘’ Συνέχιζε να κοιτάζει έξω από το παράθυρο τους δεινόσαυρους  της κοιμισμένης συνοικίας, τις θεόρατες βίλες της Εστέρ Μποτόν, του Χαζτημήσεφ, του Τελτζή μπέη, του Οσμάν Αλή μπέη, του Γιάκο Μοδιάνο, του Περικλή Χατζηλάζαρου… Ύστερα από το Chateau mon Bonher και τη Βίλα Σεϊφουλάχ πασά έκοψαν ταχύτητα. Εστριψε πολύ προσεκτικά σ’ ένα χωματόδρομο κι έριξε δεξιά κι αριστερά ματιές στα παράθυρα των σπιτιών. Την είδε που είχε σκύψει το κεφάλι και τώρα σκούπιζε τα μάτια με το μαντίλι της. «Κλαις για τις Εξοχές;» τη ρώτησε. «Κλαις για τα σπίτια, τους κήπους, για πολλά νομίζω, έτσι δεν είναι;». Κούνησε το κεφάλι της σιωπηλή…’’   (σελ. 486)

 

Βίλα Οσμάν Αλή μπέη (Ιδρυμα Βυζαντινών Ερευνών)

Chateau mon Bonher στην Ανάληψη (ερειπώνεται)

Βίλα Σεϊφουλάχ (Μορντώχ)

‘’Συνέχισε τον δρόμο του θέλοντας  να παρατείνει τη βόλτα και προσπέρασε τη γειτονιά του συνεχίζοντας για το Ντεπό. Πέρασε έξω από την Casa Bianca, όπου έμειναν για χρόνια η Αλίν Φερνάντεζ και ο Σπύρος Αλιμπέρτης. Αναρωτήθηκε γιατί όλον αυτόν τον καιρό δεν βρήκε το θάρρος να τους χτυπήσει την πόρτα και να τους ρωτήσει πώς κατάφεραν και ζούσαν μαζί εδώ και χρόνια, ενώ αυτός ακόμα τριγυρνούσε μόνος, να μυρίζει ούζο όλο το μέσα του και να περιμένει έναν ξένο να έρθει και να τον οδηγήσει  για να δει άδεια δωμάτια και ξαναβαμμένα ντουβάρια…’’    (σελ. 400)

Casa Bianca

 

Αλίν Φερνάντεζ και ο Σπύρος Αλιμπέρτης

‘’Είναι ο ταχυπόρος της Λεωφόρου των Εξοχών. Πέρασε τη Συναγωγή Μπετ Σαούλ, τη βίλα Ιντα…’’       

 

Συναγωγή Μπετ Σαούλ (καταστράφηκε από τους ναζί)

Βίλα Ίντα  (κατεδαφίστηκε)

‘’Τον έβλεπε πολύ συχνά να ανεβαίνει τα σκαλοπάτια ένας άντρας ψηλός, καλοντυμένος πάντα, με σκούρο κοστούμι, καλοβαλμένο φέσι και άσπρο σκληρό κολάρο.  Αυτόν τον άνδρα τον είχε ξαναδεί στη γειτονιά του να μπαίνει κάποιες Παρασκευές στο εντυπωσιακό τέμενος των ντονμέδων , στο Γενί Τζαμί….’’ (σελ. 38) 

 

Η περιοχή του Γενί τζαμί

‘’Το έκανε συνήθως μεσημέρια στη ζέστη  και στο μεγάλο στρίμωγμα στο τραμ ζητώντας  από τους επιβάτες του συνένοχη σιωπή. Εβαζε το δάχτυλο μπροστά στα χείλη και παρακολουθούσε με το βλέμμα του ασπροντυμένες καμαριέρες  και γκουβερνάντες, οι οποίες κατέβαιναν κάπου στις επαύλεις  του Αθ. Σωσσίδη, του Χρ. Γεωργιάδη, των Χατζημήσεφ, του Λεβή Μοδιάνο, των Άμποτ , του Περ. Χατζηλαζάρου… ‘’ (σελ. 19)

 

Οικία Χρ. Γεωργιάδη (κατεδαφίστηκε)

‘’Ετρεχε τώρα  στον ήλιο του μεγάλου δρόμου  των Εξοχών και στα μάτια του έρχονταν οι νύχτες της βίλας. Τον έλουζε το φως  κι έμοιαζε με άλλο παιδί διαφορετικό, διαφορετικό από εκείνο που κρυφοκοίταζε στα σκοτάδια πίσω από κλειδαρότρυπες και χαραμάδες. Περνούσε τρέχοντας μπροστά από τις επαύλεις του Αρριγκόνι, του Ισμαήλ πασά, του Μεχμέτ Καπαντζή Με τον ιδρώτα του να τρέχει ζεστός, ονειρευόταν να ζει κι αυτός σαν τον Χατζηλαζάρου ή των Άμποτ…’’ (σελ. 50)

 

Οικία Π. Αριγκόνι (κατεδαφίστηκε)

‘’Πλήθος οι ένστολοι ακόμη και μες στην αυλή ως το βάθος της, εκεί όπου ξεκινούσαν τα μαρμάρινα σκαλοπάτια. Παραμέρισε κάποιους περίεργους σπρώχνοντας με τους αγκώνες  αριστερά και δεξιά, ώσπου έφτασε στη θεόρατη καγκελόπορτα. Δεν χρειαζόταν να ρωτήσει τι συνέβαινε, από τις κουβέντες του πλήθους είχε καταλάβει: ο σουλτάνος Χαμίτ ήταν φυλακισμένος στην έπαυλη Αλλατίνι…’’ (σελ. 20)

Βίλα Αλλατίνι

‘’…Όταν έφτασε στη Βίλα Αλλατίνι στάθηκε να τη χαζεύει κάτω από το τελευταίο φως. Τα δέντρα  της ήταν εκεί και την έζωναν, τα κόκκινα τούβλα, τα μαρμάρινα σκαλιά, τα ψηλά παράθυρα, ένα σωστό παλάτι που ζούσε πια στην αφάνεια…’’ (σελ. 400)

 ‘’Οι στρατιώτες των συμμαχικών στρατευμάτων του Μακεδονικού Μετώπου είχαν αρχίσει να συνηθίζουν τη ζέστη του λιμανιού της Σαλονίκης και την υγρή άπνοια στα κατουρημένα σοκάκια. Εκείνη η μέρα ξημέρωσε αλλιώς – άργησε να φτάσει εξαιτίας της βαριάς συνεφιάς. Μια ομάδα από Γάλλους πεζικάριους στέκονταν  στην πύλη του Τελωνείου  και χάζευαν τον κλειστό ορίζοντα ως πέρα στο Καραμπουρνού, εκεί που τελείωνε η συνοικία των Εξοχών…’’ (σελ. 80) 

 ‘’Περπατούσαν τώρα στο λιθόστρωτο της παραλίας με κατεύθυνση το λιμάνι. Το ένα μετά το άλλο τα λαμπρά κτίρια της πρωτεύουσας των νεοτούρκων, τεμαχισμένα, κάπνιζαν ακόμη. Τοίχοι ορφανοί έστεκαν μόνοι τους , μαύροι απ΄την κόλαση της φωτιάς, τρούλοι μισοί σαν ξεδοντιασμένα κρανία, καπνισμένα μάρμαρα, γύψινα ξεκολλημένα, μπαλκόνια που κρέμονταν σαν τα τσαμπιά. Έξω από το Pathe σωροί από μπάζα, καθώς ένα μεγάλο μέρος από τους τοίχους του είχε καταρρεύσει… Ήταν όλα μια τρέλα βουτηγμένη στους καπνούς δύο ημερών, στη μυρουδιά του κάρβουνου που είχε αρχίσει κιόλας να παλιώνει  και του καμένου λίπους από κάτι αποθήκες στην πρώτη αποβάθρα…(σελ. 126) 

 

‘’Οι νεκροί που μετεωρίζονταν γύρω τους δεν ήταν μόνο εκείνοι οι παλιοί του κάτω κόσμου , ο Αλπερέν  μπέης, ο Θόδωρος ο αμαξάς, ο Βασίλης Κάρλοβιτς Γιούγκερμαν, αλλά και οι άλλοι, οι μέλλοντες νεκροί, οι μαρκαρισμένοι κατά χιλιάδες, που έβλεπαν να συγκεντρώνονται στη μεγάλη περίφραξη του Χιρς δίπλα στον Σταθμό. Αυτοί δεν ήταν ακόμη νεκροί όμως κρατούσαν στο χέρι το εισιτήριο, κίτρινο στο χρώμα της λίρας και σε σχήμα άστρου του Δαβίδ – το άστρο της μοίρας τους…’’ (σελ. 470) 

 

Συνοικισμός Χιρς

‘’Πέρα ως εκεί που έφτανε το μάτι του, όλος ο τόπος ήταν σπαρμένος με χοντρές πλάκες από μάρμαρο. Γρήγορα κατάλαβε ότι είχε ξεκινήσει το ξήλωμα του Εβραϊκού Νεκροταφείου. Σταυροκοπήθηκε χωρίς να το καλοσκεφτεί. Χρόνια μετά θα θυμόταν εκείνο το ανίερο σούρουπο και θα ανατρίχιαζε  από το άχθος της μνήμης…’’ (σελ. 418)

‘’Αυτός ήταν ο δεύτερος χειμώνας που έβλεπαν τη σβάστικα να κυματίζει στον Λευκό Πύργο. Τουλάχιστον ο καιρός έδειχνε  πως δεν θα έφερνε τόση παγωνιά όσο πέρυσι, τότε που η πόλη ήταν φυλακισμένη στους πάγους ως το Μάρτη. Και η ίδια η πείνα φαινόταν να έχει  κάπως μετριαστεί, γιατί δεν έβλεπες το ξημέρωμα πτώματα στους δρόμους…’’ (σελ. 420)

 

‘’Οι Εξοχές, ιδωμένες από τη θάλασσα, είναι εξίσου μαγευτικές, αν και ξέρω ότι εσύ διαφωνείς, γιατί τότε που ζούσες και ανέβαινες για δουλειές του εργοστασίου, όταν βγαίναμε βόλτα εδώ στη θάλασσα, γκρίνιαζες για τους δικούς μας αρχιτέκτονες, που μπέρδευαν το ένα στιλ με το άλλο. Τις βίλες εδώ δεν τις έβαζες καν σε σύγκριση με τα αρχοντικά της Αθήνας, είναι σύμμεικτες κατασκευές, έλεγες, κρεολές… (σελ. 508)

 

Καλή ανάγνωση!

Χ.ΖΑΦ.

     

Οι φωτογραφίες της ανάρτησης προέρχονται από τις συλλογές του ΚΙΘ και του Χρίστου Ζαφείρη, το εξαιρετικό και μοναδικό για τη θεματογραφία του βιβλίο του καθηγητή Βασ. Κολώνα «Η Θεσσαλονίκη εκτός των τειχών. Εικονογραφία της Συνοικίας των Εξοχών (1885-1912)», εκδ. University Studio Press και το φωτογραφικό λεύκωμα των Χρ. Ζαφείρη – Άρη Παπατζήκα «Εν Θεσσαλονίκη 1900-1960». εκδ. Εξάντας.