Ο Άγιος Μηνάς είναι ένας ιστορικός ναός της Θεσσαλονίκης που πρωτοχτίστηκε τον 5ο μ.Χ. αιώνα και καταστράφηκε αρκετές φορές από πυρκαγιές. Είναι η εκκλησία της αγοράς και τιμάται ιδιαίτερα από τον εμπορικό κόσμο της πόλης. Για το λόγο αυτό τη Μεγάλη Παρασκευή η πρώτη περιφορά του Επιταφίου γίνεται τη μέρα, γύρω στις 5 το απόγευμα, μετά το κλείσιμο των καταστημάτων .
Στο σύγχρονο εμπορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης, στη γωνία των οδών Ίωνος Δραγούμη και Βασιλέως Ηρακλείου, βρίσκεται η παλιά μεταβυζαντινή εκκλησία του Αγίου Μηνά. Είναι η εκκλησία της αγοράς και τιμάται ιδιαίτερα από τους εμπόρους, που έχουν και ως προστάτη της συντεχνίας τους τον Άγιο Μηνά. Η ιστορία της εκκλησίας είναι ταυτισμένη με τον εμπορικό κόσμο καθώς είναι η μόνη ίσως περίπτωση που το ωράριο των θρησκευτικών τελετών της προσαρμόζεται στο ωράριο των καταστημάτων. Έτσι τη Μεγάλη Παρασκευή η περιφορά του Επιταφίου του Αγίου Μηνά γίνεται νωρίς το απόγευμα στο εμπορικό κέντρο της πόλης με κατάνυξη και εντυπωσιακή συμμετοχή των πέριξ εμπόρων και Θεσσαλονικέων, σε αντίθεση με τους άλλους ναούς, στους οποίου η ακολουθία του Επιταφίου τελείται το βράδυ. Ο Επιτάφιος βγαίνει με μεγάλη πομπή εκκλησιαστικών και στρατιωτικών τμημάτων, παρουσία των αρχών της πόλης. Στην περιφορά συμμετέχουν εθελοντικά διάφοροι σύλλογοι, σωματεία και φιλαρμονικές. Ο Επιτάφιος ακολουθούμενος από πλήθος κόσμου περνά από τους μεγάλους εμπορικούς δρόμους της παλιάς αγοράς: Ίωνος Δραγούμη, Βας. Ηρακλείου, Βενιζέλου, Τσιμισκή κλπ. Το βράδυ, για τους παραδοσιακούς, γίνεται και δεύτερη ακολουθία του Επιταφίου. Αλλά για τον Άγιο Μηνά ο Επιτάφιος είναι συνυφασμένος με το φως της μέρας κι όχι με το φως των κεριών.
Η περιφορά του Επιταφίου του Αγίου Μηνά, της εκκλησίας των εμπόρων, γίνεται παραδοσιακά το απόγευμα κι όχι το βράδυ όπως στις υπόλοιπες εκκλησίες.
Πέρα όμως από αυτήν την ιδιοτυπία, η εκκλησία του Αγίου Μηνά είναι ένα πολύ σημαντικό και αξιοθέατο μνημείο. Χαρακτηρίζεται ως μεταβυζαντινό κτίσμα, αλλά είναι από τις πρώτες χριστιανικές εκκλησίες της Θεσσαλονίκης και έχει συνδεθεί με τις τύχες της ελληνικής κοινότητας της πόλης. Είναι από τις λίγες μεγάλες εκκλησίες που δεν έγιναν τζαμί, διατήρησε διαχρονικά μέχρι σήμερα την ονομασία της και σ’ αυτήν, τον Οκτώβριο του 1912, έγινε παρουσία της βασιλικής οικογένειας και των αρχών της πόλης η πανηγυρική δοξολογία για την απελευθέρωση της πόλης.
Οι περιπέτειες του ναού
Ο ναός του Αγίου Μηνά είναι χτίσμα του 5ου αιώνα μ.Χ. Από τη μεγάλη αυτή παλιοχριστιανική βασιλική στο σημερινό οικοδόμημα σώζεται μόνο η κόγχη του ιερού, ενώ αρκετά γλυπτά κομμάτια από το παλαιοχριστιανικό επιστύλιο του Αγίου Βήματος με ανάγλυφες παραστάσεις ζώων και πουλιών, βρίσκονται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Στα βυζαντινά χρόνια θεωρούνταν μεγάλος ναός της πόλης και αναφέρεται σε κείμενα συγγραφέων και έγγραφα του Αγίου Όρους, ενώ γύρω του απλωνόταν μεγάλη χριστιανική συνοικία. Είναι χαρακτηριστικό ότι δυτικά του Αγίου Μηνά ήταν ο Φραγκομαχαλάς, η συνοικία των καθολικών Ευρωπαίων κατοίκων της πόλης, οι περισσότεροι των οποίων ήταν έμποροι.
Η σημερινή μορφή της εκκλησίας – τρίκλιτη βασιλική με γυναικωνίτη που επεκτείνεται και στο βόρειο και το νότιο κλίτος – διαμορφώθηκε στην εποχή της τουρκοκρατίας μετά από αλλεπάλληλες καταστροφές και πυρκαγιές, με τελευταία την πυρκαγιά του 1890. Ήταν τόσες οι πυρκαγιές του ναού που οι Τούρκοι ονόμασαν τον Άγιο Μηνά «Γιανίκ Μαναστίρ», δηλαδή καμένο μοναστήρι. Σημαντική ζημιά προκάλεσε στην εκκλησία ο σουλτάνος Σελίμ ο Β’ όταν το 1569 αφαίρεσε έξι μαρμάρινες κολόνες για να χρησιμοποιηθούν σε μουσουλμανικό τζαμί. Μεγάλη καταστροφή έπαθε η εκκλησία έναν αιώνα αργότερα, το 1687, όταν οι οβίδες ενός βενετσιάνικου πλοίου που χτύπησαν την πόλη έπεσαν μέσα στο ναό. Η εκκλησία καταστράφηκε ολοσχερώς από πυρκαγιά το 1839 και ανεγέρθηκε «εκ βάθρων» το 1852, με αρχιτέκτονα τον Ράλλη Πλιούφο από το Βογατσικό Καστοριάς. Η μαρμάρινη επιγραφή πάνω από την κεντρική είσοδο της εκκλησίας αναφέρεται σ’ αυτήν την τελευταία οικοδομική φάση που διατηρείται ως σήμερα. Μια μικρή επισκευή της έγινε και μετά την πυρκαγιά του 1890.
Το εσωτερικό της εκκλησίας του Αγίου Μηνά Θεσσαλονίκης με τον πρωτότυπο και εντυπωσιακό διάκοσμο.
Ο διάκοσμος της εκκλησίας
Η εκκλησία του Αγίου Μηνά φημίζεται για τον πλούσιο εσωτερικό της διάκοσμο, που δεν έχει καμιά ομοιότητα με τις υπόλοιπες μεταβυζαντινές εκκλησιές της πόλης. Οι χρωματισμοί, οι χρυσές αποχρώσεις, τα σχέδια, οι γύψινες διακοσμήσεις, αλλά και η διαμόρφωση της εσωτερικής καμάρας, είναι στοιχεία που προέρχονται από τους αισθητικούς συρμούς της Κεντρικής Ευρώπης, το ροκοκό και το μπαρόκ αλλά και τον κλασικισμό. Είναι η αισθητική των κοσμογυρισμένων εμπόρων της πόλης που επηρεάζονται από την αισθητική των ευρωπαϊκών πόλεων τις οποίες συχνά επισκέπτονται ως εμπορευόμενοι. Επίσης, όπως επισημαίνουν οι αρχαιολόγοι Ευτυχία Κουρκουτίδου-Νικολαϊδου και Αναστασία Τούρτα «η πρωτοτυπία και οι ανανεωτικές τάσεις που παρουσιάζει η αρχιτεκτονική και η εσωτερική διακόσμηση του Αγίου Μηνά, αντανακλούν τις αλλαγές που επέφεραν οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του «Τανζιμάτ», που από το 1839 επιδίωξαν να εκσυγχρονίσουν το οθωμανικό κράτος. Η αρχιτεκτονική του Αγίου Μηνά θα έχει στη συνέχεια θέση προτύπου για ναούς που ιδρύθηκαν στη Θεσσαλονίκη και στη μακεδονική περιφέρεια».
Η εκκλησία των εμπόρων, του Αγίου Μηνά Θεσσαλονίκης, στάθηκε αρχιτεκτονικό πρότυπο για τους ναούς που χτίστηκαν μετά τα μέσα του 19ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη και τη μακεδονική ενδοχώρα
Χώρος μαρτυρίου
Η εκκλησία του Αγίου Μηνά είναι συνδεδεμένη και με την ιστορία των νεομαρτύρων την περίοδο της τουρκοκρατίας. Στην αυλή της απαγχονίστηκε από τους Τούρκους το 1777 ο νεομάρτυρας άγιος Χριστόδουλος ο Κασσανδρεύς, ο οποίος ήλεγξε κάποιον αρνησίθρησκο χριστιανό για την πράξη του, γεγονός που προκάλεσε την οργή των αλλοπίστων και την τιμωρία του με απαγχονισμό στην κεντρική είσοδο του ναού. Η μνήμη του νεομάρτυρα Χριστόδουλου, που ήταν νέος και μαθητευόμενος ράφτης στη συνοικία του Αγίου Μηνά, τιμάται στις 27 Ιουλίου με ιδιαίτερη θρησκευτική κατάνυξη στο χώρο του μαρτυρίου του.
Χ.ΖΑΦ
H κεντρική είσοδος του Αγίου Μηνά, όπου απαγχονίστηκε το 1777 από τους Τούρκους ο νεομάρτυρας Χριστόδουλος.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΓΡΑΦΙΑ 