Θεσσαλονικείς ποιητές στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας

Ετικέτες

Αντίπατρος Θεσσαλονικεύς, Λογοτέχνες, Ρωμαϊκή Αγορά

 

Η αρχαία αγορά Θεσσαλονίκης όπου σύχναζαν πολιτικοί, ρήτορες και ποιητές….

Η «μητρόπολη» της Μακεδονίας τον 1^ο π.Χ. και 1^ο μ.Χ. αιώνα ήταν πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο. Πέρα από τους καλλιτέχνες, η Θεσσαλονίκη διέθετε έναν μεγάλο κύκλο ποιητών που συνεχίζει τη μακεδονική λογοτεχνική  παράδοση του  επιγράμματος στην ελληνική γλώσσα. Μια πρώιμη ποιητική «σχολή» της Θεσσαλονίκης, πιθανόν άγνωστη στους σύγχρονους ομοτέχνους συντοπίτες της. 

Η Θεσσαλονίκη, μετά την κατάκτησή της από τους Ρωμαίους, μετατρέπεται σε θρησκευτικό, πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο της Μακεδονίας, ιδιαίτερα μετά το 146 π.Χ. που γίνεται η πρωτεύουσα της ρωμαϊκής επαρχίας  της Μακεδονίας. Οι διοικητικές και πολιτικές αλλαγές, η κατασκευή της Εγνατίας οδού, στην οποία η Θεσσαλονίκη  ήταν βασικός κόμβος, η συγκέντρωση μεγάλου πληθυσμού από τη μακεδονική ενδοχώρα, αλλά και τα προνόμια που της έδωσαν οι Ρωμαίοι, συνετέλεσαν στη ραγδαία ανάπτυξη της πόλης. Ετσι η Θεσσαλονίκη γίνεται η «μητρόπολη» της Βαλκανικής, προσελκύοντας πέρα από καριερίστες υπαλλήλους, επιχειρηματίες και τυχοδιώκτες που επιχειρούσαν στα Βαλκάνια και την ανατολική Μεσόγειο, πολλούς πνευματικούς ανθρώπους  και καλλιτέχνες.

Ωστόσο, οι ιστορικοί και ερευνητές της εποχής αυτής μιλούν για μια αδιαφορία των Θεσσαλονικιών για τα πολιτικά πράγματα και μια στροφή προς τις θρησκευτικές και κοινωνικές εκδηλώσεις αλλά και την καλοπέραση και τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις. Η περίοδος αυτή κορυφώνεται στα  λεγόμενα αυτοκρατορικά χρόνια, όταν ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αύγουστος εγκαινιάζει μια πολύχρονη ειρήνη στη ρωμαϊκή ιστορία. Τα θέατρα, τα σχετικά αρχαιολογικά ευρήματα και ιδίως τα αγάλματα των Μουσών (Κλειώ, Ευτέρπη, Ερατώ) που βρέθηκαν στη ρωμαϊκή αγορά ενισχύουν αυτήν την πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση που σημειώθηκε κατά τον 1^ο π.Χ. και 1^ο μ.Χ. αιώνα στη Θεσσαλονίκη.

Το Ωδείο της Αρχαίας Αγοράς  όπου γίνονταν θεατρικοί και  ποιητικοί αγώνες στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας.

Οι ποιητές και τα θέματά τους

Αυτούς τους δυο αιώνες κυρίαρχο λογοτεχνικό είδος στη Θεσσαλονίκη ήταν το επίγραμμα, που συνεχίζει την παλιότερη ελληνιστική παράδοση στη Μακεδονία με κέντρο την Πέλλα. Τότε εμφανίζονται σημαντικοί ποιητές που αποτελούν ένα ευρύ κύκλο ποιητών, την πρώτη ποιητική «σχολή» της Θεσσαλονίκης. «Πρόκειται για τον πρώτο ποιητικό κύκλο ή την πρώτη ποιητική σχολή της Θεσσαλονίκης, που με την ομορφιά  και την πνευματικότητα εμπνέει πάντοτε τους ποιητές», σημειώνει ο φιλόλογος Γιάννης Τζανής που μελέτησε τους αρχαίους επιγραμματοποιούς της Θεσσαλονίκης  και εξέδωσε το  ποιητικό  τους έργο με  επιστημονική πληρότητα και με νεοελληνική μετάφραση.

Αυτήν την περίοδο έχουν καταγραφεί εννιά Θεσσαλονικείς και γενικότερα Μακεδόνες ποιητές με σπουδαιότερο, ηγετική μορφή κατά κάποιο τρόπο, τον Αντίπατρο. Οι υπόλοιποι είναι ο Φίλιππος, ο Μακεδόνιος, ο Επίγονος, ο Αδδαίος, ο Παρμενίωνας, ο Αντιφάνης, ο Αντίστιος και ο Ισίδωρος.

Ο Αντίπατρος ο Θεσσαλονικεύς γεννήθηκε περί το 40 π.Χ. στη Θεσσαλονίκη κι έζησε τα περισσότερα χρόνια στη γενέτειρά του, στην καλή περίοδο του Αυγούστου. Διασώθηκαν  126 επιγράμματά του και ήταν προστατευόμενος του στρατηγού Πείσωνα  που νίκησε τους Βεσσούς και απάλλαξε τη Μακεδονία από το μεγάλο εχθρικό κίνδυνο εκείνης  της εποχής.  Όπως σημειώνει ο  Γ. Τζανής  «ο Αντίπατρος  είναι ποιητής με μεγάλη  μόρφωση, προσωπικό τρόπο γραφής, ζωηρό ύφος και αυθορμησία, που κατορθώνει  να μετατρέψει σε τέχνη τις ιδέες και τα συναισθήματά του και να μεταδώσει τη συγκίνησή του. Κύρια χαρακτηριστικά της τεχνικής του είναι το φυσικό ύφος, η αμεσότητα, η  απλότητα και η συντομία». Παραθέτουμε παρακάτω δυο ενδεικτικά επιγράμματά του που διασώθηκαν στις αρχαίες ανθολογίες ποιητών.

Η Θεσσαλονίκη τον 1^ο π.Χ. και τον 1^ο μ.Χ. αιώνα ήταν πόλος προσέλκυσης καλλιτεχνών και ποιητών. Οι καλές τέχνες ήταν αναπτυγμένες στην πόλη, όπως επιβεβαιώνεται και  από τη λατρεία και τις τιμές των κατοίκων προς τις Μούσες. Πάνω δύο από τα τρία αγάλματα  Μουσών, αριστερά η Ευτέρπη, μούσα της μουσικής και δεξιά η Ερατώ, μούσα της λυρικής ποίησης, που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές στην αρχαία αγορά της Θεσσαλονίκης. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Τα επιγράμματα είναι ολιγόστιχα ποιήματα που αναφέρονται σε αρκετά θέματα της ζωής και της φύσης. Πιο γνωστά είναι τα επιτύμβια, αυτά που γράφονταν πάνω σε τάφους, αλλά υπάρχουν και άλλα είδη που οι ποιητές τα απήγγελαν σε διάφορα συμπόσια, τα οποία οργανώνονταν σε αρχοντόσπιτα, στην αγορά ή στα δημόσια λουτρά που ήταν κέντρα κοινωνικής και πνευματικής συναναστροφής. Είναι χαρακτηριστικό ότι τόσο τα επιγράμματα του Αντίπατρου όσο και των άλλων ποιητών δεν έχουν πολιτικό περιεχόμενο, αλλά  μιλούν  περισσότερο για την καθημερινότητα, τα ανθρώπινα πάθη και δοξολογούν τους θεούς και τους ισχυρούς προστάτες τους, τους πάτρονες.

Αξιόλογος ποιητής ήταν και ο Φίλιππος ο Θεσσαλονικεύς, ο οποίος γύρω στο 40 μ.Χ. εξέδωσε μια ανθολογία επιγραμμάτων με τον τίτλο «Στέφανος», η οποία διασώθηκε σε μεταγενέστερες ανθολογίες. Δεν έχουμε πληροφορίες για τη ζωή του, αλλά οι μελετητές του έργου του μιλούν για ένα καλό ποιητή και τα επιγράμματά του τα χαρακτηρίζουν η ευαισθησία και η ανθρωπιά.

Δυο επιγράμματα του Αντίπατρου

Ερημονήσια, της στεριάς συντρίμματα, / που σας κυκλώνει γλυκοκέλαϊδος ζωστήρας / του Αιγαίου το κύμα / τη Σίφνο και την κακοτράχαλη Φολέγαντρο ζηλέψατε / και χάσατε, ταλαίπωρα, την αίγλη την παλιά. / Στου ρημαγμού το δρόμο αλήθεια η Δήλος σας παρέσυρε / που ήταν κάποτε τόσο λαμπρή / και πρώτη ακολούθησε της  ερημιάς την τύχη.

o/o/o/

Μη συμπεραίνεις για τον άντρα από την ταφόπετρα. / Λιτός ο τάφος, αν τον δεις, / μα κλείνει  μέσα μέγα φως. / Θα βρεις τα οστά του Αλκμάνα, που έκρουε / έξοχη λύρα Σπαρτιατική / και τώρα κάνει συντροφιά με τις εννέα μούσες. / Κι ερίζουν δύο ήπειροι, αν είναι Λάκων ή Λυδός. / Πολλές μητέρες έχουν ποιητές!…

Επιτύμβιο του ποιητή Φιλίππου

 Χαλκοντυμένα έμβολα, πλοίων σκαριά πολυταξιδεμένα, / παρατημένα  απομεινάρια του Ακτιακού πολέμου, / κυψέλη ολόγιομη κερήθρες με των μελισσών  τα δώρα / γίνανε τώρα κι η ζωή  τριγύρω τους βουίζει. / Κι αυτό χάρη στον Καίσαρα και στους καλούς του νόμους / που ‘μαθε στα όπλα των εχθρών ειρήνη να καρπίζουν.                                                                        (Μετάφραση: Γιάννης Τζανής*)

Χ.ΖΑΦ.

* Γιαννης Τζανής, Αρχαία και βυζαντινά επιγράμματα Θεσσαλονικέων και άλλων Μακεδόνων ποιητών, εκδ. Μπίμπης, Θεσσαλονίκη 1997.