Περιδιαβάζοντας τα καλντερίμια και τις συνοικίες της άνω πόλης ο επισκέπτης θαυμάζει τον παραδοσιακό πολεοδομικό ιστό, τον πλούτο των ιστορικών μνημείων και την ποικιλία των παραδοσιακών αρχιτεκτονικών ρυθμών στα διώροφα σπίτια τους, όσα γλίτωσαν από τη φθορά του χρόνου και τον «νεοπαραδοσιακό» συρμό. Σήμερα περιδιαβάζουμε στους βασικούς παραδοσιακούς πυρήνες της άνω πόλης, το Τσινάρι και το Κουλέ Καφέ.
Το Τσινάρι είναι η συνοικία που βρίσκεται πάνω από το Διοικητήριο. Πυρήνας της είναι μια μικρή πλατεία κι ένα παραδοσιακό καφενείο. «Το Τσινάρι» θεωρείται το τελευταίο δείγμα τυπικού καφενείου της τουρκοκρατίας στον παραδοσιακό οικισμό της Θεσσαλονίκης. Η συνοικία, που έμεινε άθικτη από την πυρκαγιά του 1917, διατηρεί τον παραδοσιακό πολεοδομικό ιστό με στενούς λιθόστρωτους δρόμους και αδιέξοδα.
‘Ενας από τους γραφικούς λιθόστρωτους δρόμους της άνω πόλης, με τα χαρακτηριστικά παραδοσιακά σπίτια που αναστηλώθηκαν τα τελευταία χρόνια
«Η γειτονιά έχει πολύ χρώμα, γράφει ο ποιητής Ντίνος Χριστιανόπουλος που έμεινε αρκετά στο Τσινάρι. Αποτελείται από μερικές λαϊκές οικογένειες, που ακόμη βγάζουν ουζάκι το απόγευμα κάτω από την κληματαριά. Δεν λείπουν και αρκετοί συμπαθείς φοιτητές που συζούν με τις νεαρές φιλενάδες τους, μερικοί μάγκες που λατρεύουν ακόμη τα μηχανάκια, μερικοί ξένοι διανοούμενοι, αθεράπευτοι εραστές της άνω πόλης και αρκετές οικογένειες συμπαθών ρωσοπόντιων που θυμίζουν τη μικροαστική Θεσσαλονίκη αμέσως μετά την κατοχή».
Το παραδοσιακό καφενείο «Τσινάρι», στην ομώνυμη συνοικία της άνω πόλης, πάνω από το Διοικητήριο, που θεωρείται το τελευταίο δείγμα τυπικού καφενείου της τουρκοκρατίας.
Βασικοί δρόμοι της συνοικίας με πολλά παραδοσιακά σπίτια της λεγόμενης βαλκανικής αρχιτεκτονικής είναι οι οδοί Δημητρίου Πολιορκητού, Κλειούς και Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου. Στο σπίτι με τον αριθμό 20 της οδού Δημητρίου Πολιορκητού έμεινε για χρόνια ο Ντίνος Χριστιανόπουλος. «Το σπίτι, γράφει, ένα υπέροχο διατηρητέο, χτισμένο πριν εκατό χρόνια ένα καλοστεκούμενο τρίπατο, με δύο σαχνισιά να βγαίνουν στο δρόμο, με ωραία στριφογυριστή εσωτερική ξύλινη σκάλα, ανήκε σ’ έναν μπέη και το είχε χαρέμι. Κάθε πάτωμα και μια χανούμισσα. Έπειτα το αγόρασε ένας Κωνσταντινουπολίτης, που το συντήρησε με πολύ μεράκι».
Ο ποιητής Ντίνος Χριστιανόπουλος στον κήπο του παλιού (νοικιασμένου) σπιτιού του στην οδό Δημ. Πολιορκητού της άνω πόλης.
Η οδός Δημητρίου Πολιορκητού, που ενώνει την κάτω με την πάνω πόλη, δίνει την εικόνα πώς ήταν η βυζαντινή και τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη με τα ζικζακωτά καλντερίμια και τα στενοσόκακα. Κατά μήκος του δρόμου σώζονται πολλά σπίτια, όλα διατηρητέα, μα τα περισσότερα είναι εγκαταλειμμένα και ρημαγμένα. Στην περιοχή αυτή έμειναν πολλοί λογοτέχνες, όπως οι ποιητές Γιώργος Θέμελης και Ανέστης Ευαγγέλου, ο λόγιος Γιώργος Ζωγραφάκης, η συγγραφέας της μικρασιατικής προσφυγιάς Ιφιγένεια Χρυσοχόου και λίγο μακρύτερα, στο Αλατζά Ιμαρέτ, γεννήθηκε ο Τούρκος ποιητής Ναζίμ Χικμέτ. Στην οδό Δημητρίου Πολιορκητού έζησε και έγραψε πολλά ποιήματά του ο ποιητής Γιώργος Βαφόπουλος. Οταν το 1965 κατεδαφίστηκε το παλιό μακεδονικό σπίτι της οικογένειας Βαφοπούλου και στη θέση του χτίστηκε σύγχρονη οικοδομή, ο Ντίνος Χριστιανόπουλος έγραψε το ποίημά του «Κατατρέχουν τη γραφικότητα»:
(…) Κατατρέχουν τη γραφικότητα,/ τη διώχνουν διαρκώς στην πάνω πόλη,/ εκπνέει σαν προδομένη επανάσταση,/ σε λίγο δεν θα υπάρχει ούτε στις καρτ ποστάλ,/ ούτε στη μνήμη και την ψυχή των παιδιών μας.
Το Κουλέ Καφέ
Η καρδιά της πάνω πόλης είναι η συνοικία Κουλέ Καφέ, γύρω από τη σημερινή πλατεία Ρομφέη, στη συμβολή των οδών Αγίας Σοφίας και Κρίσπου. Η περιοχή του Κουλέ Καφέ πριν από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο αποτελούσε «την αρχαιότερη, τη θελκτικότερη και τη μάλλον ενδιαφέρουσα συνοικία της Θεσσαλονίκης», σημείωνε ο δημοσιογράφος Κώστας Σκαλτσάς το 1931, με πολλά παραδοσιακά καφενεία που αποτελούσαν το κοινωνικό κέντρο της άνω πόλης.
Το παλιό σπίτι του 19ου αιώνα στην πλατεία Ρομφέη του Κουλέ Καφέ, που στεγάζει σήμερα τη Δημοτική Βιβλιοθήκη άνω πόλης.
Από την παλιά συνοικία, που σήμερα έχει ανοικοδομηθεί, έχει μείνει ένα αρχοντικό του 19ου αιώνα στην οδό Κρίσπου. Είναι αξιόλογο δείγμα αστικού βαλκανικού σπιτιού που παρόμοια σχεδόν βρίσκονται σε όλες τις πόλεις της Βαλκανικής. Αξιόλογη είναι η διαμόρφωση της πρόσοψης με καμπύλες επιφάνειες, πολλά παράθυρα και σαχνισιά. Ήταν κατοικία του οθωμανού διοικητή Χιφτσί Εφέντη, μετατράπηκε σε διδακτήριο και στεγάζει σήμερα δημοτικές υπηρεσίες.
Το βυζαντινό λουτρό στο Κουλέ Καφέ (πλατεία Ρομφέη) που αναστηλώθηκε πρόσφατα και είναι επισκέψιμο.
Ανατολικά της πλατείας του Κουλέ Καφέ σώζεται το μοναδικό δημόσιο λουτρό της βυζαντινής εποχής, γνωστό από τα χρόνια της τουρκοκρατίας ως «Κουλέ Χαμάμ». Χτίστηκε στα τέλη του 13ου αι. και λειτούργησε συνεχώς επί εφτακόσια χρόνια ως συνοικιακό λουτρό, αποκαθαίροντας Τούρκους, Έλληνες και Εβραίους της άνω πόλης για αιώνες. Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, το λουτρό είχε εγκαταλειφθεί και καταστρεφόταν από τη φθορά του χρόνου και την αδιαφορία. Ευτυχώς, πρόσφατα, το λουτρό αναστηλώθηκε και συντηρήθηκε υποδειγματικά από την αρχαιολογική υπηρεσία και σήμερα είναι ένα ιστορικό αρχιτεκτονικό στολίδι της άνω πόλης και της Θεσσαλονίκης γενικότερα.
Η οδός Θεοφίλου
Ενας δρόμος με ιδιαίτερα παραδοσιακό χαρακτήρα είναι η παρακείμενη οδός Θεοφίλου. Βρίσκεται σε μια γραφική συνοικία που στα χρόνια της τουρκοκρατίας ονομαζόταν «Σουλούτσα», με βρύσες και τοπικές πηγές που ανάβλυζαν δροσερό και υγιεινό νερό. Σήμερα σώζονται λίγα χαρακτηριστικά σπίτια λαϊκής αρχιτεκτονικής με τριγωνικά αετώματα και νεοκλασικά διακοσμητικά στοιχεία. Μερικά από τα σπίτια της αξιοθέατης οδού Θεοφίλου αναστηλώθηκαν για σύγχρονες χρήσεις, διασώζοντας έτσι τις παλιές λειτουργίες και τα παραδοσιακά οδικά μέτωπα της άνω πόλης. Από την πάνω πλευρά της οδού Θεοφίλου, γύρω από το βυζαντινό μοναστήρι του Λατόμου, όπου μόνασε ο όσιος Δαβίδ, βρίσκονται μερικά εγκαταλειμμένα σπίτια που κρύβουν την παλιά εκκλησία με το λαμπρό ψηφιδωτό στην κόγχη της.
Παραδοσιακή κατοικία στην οδό Θεοφίλου της άνω πόλης με τα περίτεχνα σαχνισιά (προεξοχές) και τη νεοκλασική αετωματική ξύλινη στέγη.
Σκόρπια παντού, ανάμεσα σε καλντερίμια, παλιά και νέα σπίτια, αρχαία κατάλοιπα, εκκλησίες, τζαμιά και τουρμπέδες. Η εκκλησία, της Αγίας Αικατερίνης στα δυτικά τείχη, η πατριαρχική μονή των Βλατάδων που δεσπόζει στην πάνω πόλη. Η μονή Λατόμου στο τέλος της οδού Αγίας Σοφίαας, με το θαυμάσιο ψηφιδωτό στο Άγιο Βήμα της εκκλησίας. Το Αλατζά Ιμαρέτ και το μουσουλμανικό μαυσωλείο στην πλατεία Τερψιθέας, πύλες που οδηγούν εκτός των τειχών, η Γενί Ντελίκ και η Εσκί Ντελίκ, οι πορτάρες. Παντού γοητεία και παράδοση. Αλλά για τα αρχαιολογικά και λαϊκά αρχιτεκτονικά μνημεία και τα αξιοθέατα τμήματα της παραδοσιακής συνοικίας θα αναφερθούμε σε επόμενη περιδιάβαση.
Χ.ΖΑΦ.
Δρόμος στην άνω πόλη.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΠΙΟΓΡΑΦΙΑ 